Niezwykle delikatna i subtelna biżuteria, która zwraca uwagę wysokim poziomem wykonania, ale także poprzez zastosowanie różnorodnych materiałów. Biżuteria inspirowana naturą była niezwykłym elementem stroju ludzi żyjących na przełomie XIX i XX wieku.

       Na początku należy wspomnieć krótko czym był styl secesyjny. Secesja (znana także pod nazwami Style 1900, Movement belge, Ligne belge, Art Nouveau, Jugendstil, Sezessionstil, Stile Liberty, Młoda Polska) powstała pod koniec XIX w. jako wyraz poszukiwań nowego stylu w sztuce i trwała niezwykle krótko. Był to styl wzbudzający wiele kontrowersji, ponieważ zrywał niemal całkowicie z tradycjami wykształconymi w ciągu wieków. Secesja odwoływała się w swojej dekoracji i ornamentyce do świata roślin i zwierząt oraz do miękkiej, giętkiej linii, która była fantazyjnie kształtowana. Główną ideą było, aby powstało dzieło totalne, Gesamtkunstwerk, z wykorzystaniem wszelkich technik. Dzieła sztuki powstałe w tym okresie były mocno krytykowane, jednak od mniej więcej 50 lat secesja budzi podziw i uznanie wśród kolekcjonerów oraz pasjonatów sztuki. Dowodem na wzrost popularności art nouveau jest to, że pojawiają się oddzielne, poświęcone mu aukcje. Styl ten w późniejszych czasach był wielokrotnie powtarzany w formie stylizacji czy imitacji. ¹

Lucien Gaillard, wisiorek Ćma ok. 1900, złoto, emalia, cytryn, rzeźbiony róg, jedwab,foto © Metropolitan Museum of Art, New York

       Spory wpływ na secesję miały poglądy głoszone przez bractwo prerafaelitów, Johna Ruskina, Williama Morrisa, ruch Arts & Crafts w Wielkiej Brytanii oraz symbolizm. Bractwo prerafaelitów, powstałe w 1848 r. w Anglii głosiło, że należy zerwać ze sztywnymi regułami akademizmu, które krępują sztukę. Natomiast John Ruskin, związany z bractwem, postulował, że rzemiosło jest swoistym odrodzeniem się sztuki, a piękno można osiągnąć nie tylko dzięki talentowi lecz dzięki pracy. Hasła Ruskina stały się niejako podstawą dla ruchu Arts & Crafts, który był skupiony wokoło Williama Morrisa. Ruch ten projektował rozmaite rzeczy, które były wykonywane tylko ręcznie. Jeśli chodzi o wpływ sztuki prerafaelitów, to w Art Nouveau widać m.in. dekoracyjność, operowanie giętką linią oraz stylizację. Postulat ręcznego wytwarzania rzeczy przejęła secesja co widoczne jest w dziełach sztuki czy wyrobach jubilerskich.²

Hector Guimard, broszka ok. 1909,foto © Metropolitan Museum of Art, New York

       Biżuteria była niezwykle plastycznym dodatkiem do stroju, który określał pozycję społeczną osoby, która ją nosiła.Wyroby jubilerskie były dostosowane do ówcześnie panującej mody, która nawiązywała do świata roślin i owadów. Popularne były gałązki, pędy kwiatów, dekoracyjnie ułożone liście, stylizowane pióra ptaków, maszkarony, owady – ważki czy motyle, a nawet smoki.³

       W okresie fin de siecle poza kolczykami, pierścionkami, naszyjnikami czy bransoletami noszono także zegarki, które były przypinane do sukni. Około 1900 roku najpopularniejszy był zegarek kieszonkowy, wymyślony przez Abrahama-Louisa Bregueta. Zegarki te miały opracowaną, bardzo dekoracyjną kopertę i ażurową zawieszkę. Męskie zegarki zawieszane były na łańcuszku, a panowie wkładali je do kieszeni surdutu lub marynarki.⁴

       Bardziej okazałe elementy biżuterii takie jak wisiory, kolie, czy napierśniki wkładane były na wyjątkowe okazje. Natomiast we włosy wsuwano kunsztownie wykonane diademy, w których często pojawiały się drogocenne kamienie oraz grzebienie i szpilki.⁵

Alfons Maria Mucha, Georges Fouquet, pierścionek ok. 1900, foto © Les Arts Décoratifs, Paris

       Zakłady jubilerskie prześcigały się wręcz w tworzeniu nowych, co raz piękniejszych wyrobów, które były wytwarzane z cennych kruszców oraz kamieni szlachetnych. Niektóre obiekty były wprost rzeźbione w tak delikatnych materiałach jak szylkret, kości różnych zwierząt czy minerały. Projektantami biżuterii byli tacy twórcy jak Louis Comfort Tiffany, Rene Lalique, Paul i Henri Vever, Georges Foquet, Hector Guimard, Philippe Wolfers, Edward Colonna, Archibald Knox, Lluis Masriera y Roses czy Lucien Gaillard.

       Jubilerzy secesyjni posługiwali się różnorodnym materiałem: złotem, srebrem, platyną, emalią, macicą perłową, bursztynem, kamieniami szlachetnymi o różnym szlifie, szylkretem, metalami nieszlachetnymi czy rogiem. Wzornictwo odwoływało się do sztuki wschodniej – japońskiej czy arabskiej. Niepowtarzalność tych wyrobów powodowała ich niezwykłą popularność.⁶

       We wcześniejszych epokach oprawy biżuterii były projektowane tak aby jak najbardziej podkreślić urodę kamienia szlachetnego, natomiast na przełomie wieków jubilerzy projektowali każdy element jakby był samodzielnym dziełem sztuki. Natomiast w secesji to nie kamień był najważniejszy w kompozycji, ale właśnie sama kompozycja oraz przedstawienie, które było wykonywane z różnorodnych materiałów.

Rene Lalique, naszyjnik ok. 1894, złoto, emalia, ametysty, opal, foto © Metropolitan Museum of Art, New York oraz Rene Lalique, bransoletka ok. 1899, przeźroczyste szkło, emalia,złoto, opal,foto © Les Arts Décoratifs, Paris

       W dobie renesansu rzemiosła artystycznego artyści nawiązywali współpracę z jubilerami. Wielokrotnie zdarzało się, że biżuterię projektowali znani i cenieni w świecie sztuki artyści, a za wykonanie odpowiedzialni byli jubilerzy. Przykładem takiej współpracy są projekty Alfonsa Muchy, które były wykonywane przez Georgesa Fouqueta. Współpraca między Muchą a Fouquetem była na tyle owocna, że ten pierwszy zaprojektował wnętrze salonu jubilerskiego Foouqueta. Salon powstał w 1901 roku, został rozebrany w roku 1923 i przeniesiony do Musee Carnavalet jako część ekspozycji. Jeśli chodzi o działalność Fouqueta to w jego dziełach widać wpływ secesji, m.in. poprzez stosowanie różnych materiałów, giętką linię oraz zróżnicowanie kolorystyczne. Do najczęściej stosowanej przez niego techniki można zaliczyć aplique-à-jour, która przypomina witraż. Wyroby Fouqueta były sygnowane literą G lub Gges Fouquet.⁷

Louis Comfort Tiffany, naszyjnik ok. 1904, opal, złoto, emalia,foto © Metropolitan Museum of Art, New York

       Do najważniejszych twórców biżuterii w Art Nouveau należał René Lalique żyjący w latach 1860 – 1945. Jako jeden z pierwszych zaczął wykorzystywać mniej kosztowne materiały takie jak srebro, platynę, kamienie jubilerskie, perły, rogi, kości czy bardzo pospolite rzeczy takie jak orzechy w łupinach. Od 1902 roku zaczął stosować wydmuchiwane szkło w swoich wyrobach. Do 1909 roku Lalique sam produkował szkło dzięki czemu jest ono wyjątkowe i niepowtarzalne.⁸ Do najczęstszych motywów pojawiających się w biżuterii Lalique’a należą motywy roślinne, głowa kobiety o długich włosach tworzących skomplikowany, liniowy ornament.⁹ Klejnoty zawieszane były na łańcuszkach, kółeczkach lub oprawach nawiązujących do głównej ozdoby. Biżuteria wykonywana przez tego jubilera posiadała grawerowany napis R. Lalique do której czasem dołączano kraj powstania (France) oraz numer. Dzieła Lalique’a można podziwiać w Muzeum Sztuk Dekoracyjnych w Paryżu oraz w Muzeum Gulbenkiana w Lizbonie. Egzemplarze, które zostały sprzedane na początku naszego wieku osiągały kwoty od 15 tys. do 40 tys. dolarów za przedmiot.¹⁰

Louis Comfort Tiffany, ozdoba do włosów ok. 1904, złoto, srebro, platyna, czarne opale, diamenty, granaty, rubiny, emalia, foto © Metropolitan Museum of Art, New York

       Firma założona przez Louisa Comforta Tiffany’ego, Tiffany & Co. wytwarzała niezwykle ekskluzywną biżuterię przed 1904 r.¹¹ Wyroby te stały się synonimem niezwykłego luksusu i bogactwa, stanowiły niezwykle unikatowe wyroby. We wszystkich wyrobach jubilerskich widoczny był wpływ Art Nouveau – uwzględniano kamienie ozdobne, szlachetne, a kolorystyka zestawiana była różnorodnie i często o żywych, kontrastowych odcieniach. W Tiffany Art Jewelry Louis projektował biżuterię w klasycznym stylu, taką jak jego ojciec oraz w duchu ówczesnej mody na wyroby secesyjne. W swoich wyrobach Tiffany używał motywów roślinnych takich jak koniczyny, dmuchawce, żurawina, czarne jagody czy truskawki.¹²

       Duże zbiory biżuterii secesyjnej można znaleźć w Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku, w Musee d’Orsay w Paryżu. Jeśli chodzi o Polskę to jeden z najliczniejszych zbiorów biżuterii secesyjnej znajduje się w Muzeum Mazowieckim w Płocku. Kolekcja była gromadzona od 1974 r. i znajduje się w niej ponad 250 obiektów.¹³

Ilustracja tytułowa: Maison Vever (Paul i Henri), klamra w kształcie pawia, złoto, przeźroczyste szkło, krawanik, foto © Les Arts Décoratifs, Paris

przypisy:

1 A. Szkurłat, Secesja. Przewodnik dla kolekcjonerów, Warszawa 2012, s.8, 11 2 Tamże, s. 20 3 Secesja i jej górnośląskie formy, red. K. Jarmuł, Katowice 2009, s.54 4 A. Szkurłat, op.cit., s. 295 5 Secesja i jej górnośląskie formy, op. cit., s.54 6 Secesja i jej górnośląskie formy, op. cit., s.54 7 A. Szkurłat, op. cit., s.293 8 http://collections.lesartsdecoratifs.com/fr [dostęp z dnia 2 III 2016 r.] 9 A. Szkurłat, op. cit., s.291 10 A. Szkurłat, op. cit., s.292 11 C. de la Bédoyère, Louis Comfort Tiffany. Arcydzieła, Warszawa 2011, s.173 12 C. de la Bédoyère, op. cit., s.174 13 Secesja i jej górnośląskie formy, op. cit., s.54

Opracowanie: mgr Justyna Krawczyk

historyk sztuki, Silesia Art, Katowice