Gemma – mały kawałek kamienia szlachetnego
lub półszlachetnego, o kształcie okrągłym lub owalnym. Zdobiony miniaturowym reliefem, odznaczającym się precyzją wykonania i dużą dbałością o szczegół. Gemma z reliefem wklęsłym to intaglio, wypukłym – kamea.
Odcisk intaglio w glinie lub miękkim wosku służył do pieczętowania dokumentów. Pieczęć była znakiem rozpoznawczym właściciela gemmy, świadectwem jego pochodzenia oraz godności. Współcześnie intaglio wykonywane są przez kopiowane przy użyciu pantografu. Oryginalny wzór jest przenoszony na inny kamień, wykonany w masie szklanej, gipsowej lub w formie odcisków lakowych. W XVII wieku kamee były wytworną ozdobą kobiecego stroju. Używano ich do produkcji naszyjników, diademów oraz wachlarzy. W drugiej połowie XIX wieku broszka z kameą stała się elementem dekoracyjnym stroju eleganckich dam, które nosiły żaboty lub suknie wysoko zapinane pod szyję. Kamee w bardziej stonowanej tematyce kolorystycznej, noszono jako element biżuterii żałobnej. Kolekcja gemm nowożytnych znajduje się w Dziale Rzemiosła Artystycznego i Kultury Materialnej w Muzeum Narodowym w Krakowie. Zbiory zostały przekazana przez Konstantego Schmidta – Ciążyńskiego w czerwcu 1886 roku. Kolekcja gemm nowożytnych liczy 96 obiektów, pochodzenia niemieckiego, włoskiego oraz angielskiego (XVII-XIX wiek). Tematyka gliptyczna obiektów jest różnorodna (portrety postaci, popiersia bogów, przedstawienia animalistyczne i sceny zbiorowe).

1. Neapol, „Popiersie Cesare Rossi”
2. Italia (?), „Bachantka z Faunem”
3. Berini Antonio, „Popiersie Mecenasa”

W 2011roku cztery gemmy z kolekcji użyto do badań, realizowanych w ramach pracy dyplomowej. Badania zostały wykonane w pracowniach i laboratoriach Katedry Mineralogii, Petrografii i Geochemii Wydziału Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska Akademii Górniczo Hutniczej w Krakowie. Praca oraz badania zostały przeprowadzone przy udziale pracowników uczelni: dr hab. inż. Lucynie Natkaniec-Nowak, Prof. dr. hab. Wiesława Heflika oraz mgr. Adama Gawła. Badania laboratoryjne pozwoliły ocenić rodzaj materiału, z którego zostały wykonane gemmy. Metody analityczne miały charakter nieinwazyjny, ze względu na unikatowość obiektów. Wykonano badania gemmologiczne (obserwacje lupowe i mikroskopowe, pomiar gęstości, współczynników załamania, luminescencja, przewodność cieplna) wykonano też analizy dyfraktometryczne (XRD) oraz badania przy użyciu mikroskopu elektronowego skaningowego z przystawką do analiz chemicznych w mikroobszarze (SEM-EDS). Badania wykazany, że głównym surowcem kamiennym użytym do wykonania gemm nowożytnych był chalcedon oraz jego odmiany barwne (chryzopraz, karneol, sard, onyks, agat). Podrzędnym materiałem był kwarc (ametyst), topaz (odmiana żółta), turkus, cyrkon (hiacynt), jaspis (skała krzemionkowa) oraz imitacja szkła (Rys.12).

Chalcedon (Rys.10, Rys.11) to odmiana kwarcu o budowie włóknistej, w przekroju poprzecznym radialno-promienistym. Jest minerałem pospolitym w przyrodzie, składnikiem wielu różnych skał. Posiada niższe parametry fizyczne od kwarcu. Chalcedon występuje w różnych odmianach barwnych: czerwony lub brunatnoczerwony karneol (Rys.1), brunatny sard (Rys.4), zielony chryzopraz (Rys.13), ciemnozielony z czerwonymi plamkami heliotrop oraz różnobarwne wstęgowane agaty (Rys.2), onyks (Rys.6).

4. Dorelli (?), „Medalion z portretem Omfali”
5. Cocchi Vincenzo (?), „Medalion z portretem Napoleona I”
6. Walther Johann Thomas, „Dionizos”

Kwarc (Rys.3, Rys.8) to ditlenek krzemu krystalizujący w układzie trygonalnym. Tworzy kryształy w formie słupa heksagonalnego o przekroju sześciokątnym, zakończone piramidami. Jego zabarwienie ma charakter allochromatyczny, stąd wiele odmian barwnych. (bezbarwny kryształ górski, biały kwarc mleczny, szary lub ciemnoszary kwarc dymny, czarny morion, żółty cytryn, zielony prazolit, lekko różowawy do ciemnoróżowego, kwarc różowy, fioletowy ametyst (Rys.9) oraz żółtoczerwony z widocznymi efektami migotliwości aventuryn. Minerał ten wykazuje charakterystyczne efekty optyczne, m.in. „kociego oka”, asteryzmu lub awenturyzacji.

7. Jeuffroy, Romain Vincent, „Portret kobiety”
8. Pichler Luigi, „Medalion z Cererą w bidze”
9. Pichler Luigi, „Wenus w kąpieli”

Topaz to krzemian wyspowy, czysty chemicznie fluorokrzemian. Praktycznie, poza grupami hydroksylowymi, nie zawiera innych domieszek strukturalnych, dlatego przeważnie jest bezbarwny. W ilościach śladowych może zawierać żelazo, odmiany barwne o bardzo niskim stopniu nasycenia (żółtawych, brunatnożółtawych, różowawych). W jubilerstwie wysoko ceniony jest topaz szlachetny, odmiana lekko żółta z różowawym odcieniem (Rys.14).Turkus to uwodniony fosforan miedzi i glinu. Niebieska barwa kamienia ma charakter idiochromatyczny (chromoforem są jony Cu2+). Jeśli w składzie chemicznym występują jony żelaza (Fe2+), zabarwienie kamienia zmienia się stopniowo na zielone. Podstawowym wskaźnikiem autentyczności tego minerału jest jego całkowita nieprzepuszczalność (Rys.5).

10. Amastini (?), „Amor grający na flecie”
11. Marchant Nathaniel, „Atena z włócznią i tarczą jako trzymacz”
12. Pichler Giuseppe, „Portret kobiety”

Cyrkon to kamień ozdobny znany już w czasach antycznych. Jego nazwa składa się z dwóch terminów z języka staroperskiego: zar (złoto) oraz gun (barwa). Najczęściej z tym kamieniem łączono barwę „złocistą”. Cyrkon posiada bardzo wysokie współczynniki załamania światła (1,929-1,984) oraz dyspersję (0,039), która jest porównywalna z dyspersją diamentu (0,044). Cyrkon był przez wieki doskonałym materiałem jubilerskim. Jednak zaprzestano jego wykorzystywania jako kamienia jubilerskiego. Okazało się, że w jego strukturze jony cyrkonu często zastępują inne pierwiastki promieniotwórcze, jak np. hafn, cez, uran, tor. Jedną z jego odmian barwnych jest pomarańczowy hiacynt (Rys.15), któremu przypisuje się własności ezoteryczne.

13. Pichler Giovanni, „Postać Amora”
14. Pichler Giuseppe, „Portret Cerery”
15. Konstynopol, „Kamea z popiersie bachantki”

Jaspis to minerał skał krzemionkowych, powszechny w przyrodzie o niejednorodnym zabarwieniu. Wykorzystywany powszechnie do produkcji drobnej galanterii kamiennej, a niekiedy też w gliptyce (Rys.7). Odmiany chalcedonu były powszechnie wykorzystywane do wyrobów przedmiotów ozdobnych przez antycznych gliptyków, później grawerów czy rzeźbiarzy. Do wyrobu miniaturowych rzeźb szczególne nadawały się biało-czarne onyksy lub biało-brunatne sardonyksy o budowie warstwowej. W zależności od tematyki rytu i decyzji samego twórcy, wybierano bądź jasne, bądź ciemne tło. Równie często wykorzystywano karneol oraz sard, ze względu na ich barwę, łatwość obróbki, a szczególne wysoki połysk po wypolerowaniu i nie przylepność do wosku. W dzisiejszych czasach chalcedon wykorzystywany jest przez grawerów do produkcji sygnetów. Szczególnie cenione są dwuwarstwowe onyksy oraz karneole.

Anna Szewczyk

Wszystkie przedstawione obiekty  znajdują się w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie

tekst i fotograie:
Anna Szewczyk

bibliografia:
Heflik W., Natkaniec-Nowak L., 2011. Gemmologia. Wyd. Antykwa, Kraków. Sobczak N., Sobczak T., 1998. Wielka encyklopedia kamieni szlachetnych i ozdobnych. Wyd. PWN, Warszawa. Szewczyk A. 2011 Badania mineralogiczno-gemmologiczne wybranych gemm nowożytnych z kolekcji Muzeum Narodowego w Krakowie –praca dyplomowa